İşğal etilgen Qırımda aq qorçalayıcılar siyasiy mabüsler dep sayğan qırımlı mabüslerge qarşı yañı basqı usulları peyda ola. Bunı Qırımtatar resurs merkezi bildire. Teşkilâtnıñ malümatına köre, soñki vaqıtları azatlıqtan marum etüv yerlerinde tutulğan qırımlılarğa yapılğan fizikiy basqığa daa psihologik basqı qoşula. Yarım yıl içğnde Qırımda kimni ve ne içün yaqaladılar? Apiske alınğan qırımlılarğa tutulğan yerlerde nasıl davranıla? Qabaatlavlar yarımadanıñ işğalci akimiyetine nisbeten kerçek mizaclarne nasıl bağlı?
Bu aqta alıp barıcı Alöna Badük Qırımtatar resurs merkeziniñ idare yolbaşçısı Eskender Bariyev ve Qırım aq qorçalayıcı gruppasınıñ yolbaşçısı Ölğa Skrıpnık ile laf etti.
Qırımtatar resurs merkezi işğal etilgen Qırımda 2025 senesiniñ birinci yarım yılında insan aqlarınıñ bozuluvı talilini taqdim etti.
Teşkilâtnıñ malümatına köre, bu müddet devamında 23 tintüv, 65 yaqalav ve 79 sorğu, sorav ve "subet" qayd etildi. Bu yılnıñ birinci yarısında apiske alınğanlarnıñ umumiy sayısı 101. Rusiye quvetçileri tarafından taqiplerniñ büyük qısmı tamır qırımtatar halqınıñ vekillerine ait. Aq qoruyıcılarnıñ aytqanına köre, yarımadada böyle bir şey sistematik oldı.
Tedqiqatta sorğular, SİZO ve apishanelerde yaramay tutuv şaraitleri, siyasiy mabüslerniñ aqlarınıñ bozuluvı, işğal etilgen Qırımda qanunsız arbiy talimler, teşviqat, diniy aqlarnıñ bozuluvı ve yarımadanıñ ekosisteması aqqında malümat bar.
"Eski ve yañı basqılar"
Yarım yıllıq statistikası, evelki basqılarnıñ saqlanuvını ve yañı basqılarnıñ peyda oluvını köstere, dep qayd ete Qırımtatar resurs merkeziniñ başı Ekender Bariyev. Birinci yerde devlet hainligi (24 adise), soñra Rusiye ordusını itibardan tüşürüv(15 adise) ve Hizb ut-Tahrir davası boyunca taqipler.
"Hizb ut-Tahrir aqqında aytsaq, bu müddet içinde 5-7-8 yaqalav oldı, yani olarnıñ (Rusiye quvetçileriniñ) sistemalı siyaseti devam etkenini köremiz", — dedi Eskender Bariyev.
Yañı tendentsiyalardan biri olaraq, o, "gizli" tutuvlarnı adlandıra, bu ise, insan hırsızlana, onıñ tuvğanları ise uzun müddet devamında onıñ bulunğan yerini ve qabaatını bilmeyler.
"Bu kibi sekiz adise aqqında bildik, amma olardan ekisiniñ SİZO-da tutulğanını bilemiz, amma, yazıq ki, olarnı nenen qabaatlağanlarını bilmeymiz", — dedi Bariyev.
Aq qorçalayıcı, Aqyarlı aqay-apaynıñ ğayıp oluvı aqqında da bildirdi. Qadınnı, balasını mektepke alıp ketken soñ, aqayını ise Alupkadaki iş yerinden alıp ketkenler. Ekisiniñ de bulunğan yeri belli degil.
"Tuvğanlarına malümat berilmey — qabaatlav taqim etildimi yoqmı, qaysı maddege istinaden belli degil. Balanı ise mektepten polis hadimleri aldı, ve o, şimdi de, balalar evinde qala", — dep bildirdi Bariyev.
Basqı usulı olaraq aşalav
Aq qoruyıcılar, apishanelerde ruhiy basqı adiseleriniñ artqanını qayd ete. Bariyevniñ aytqanına köre, qırımlı siyasiy mabüslerge yaqınlarınıñ ölümi aqqında yalan haberler berile, olarğa psihotrop maddeler berile, diger mabüsler tarafından taqip etile.
Baryevniñ qayd etkenine köre, psihologik basqı içün başqa aşalav usulları da bar.
Onıñ aytqanına köre, Rusiye FSİN hadimleri psihotrop maddelerni, olarnıñ tesiri altında bulunğan insannı diger mabüsler ögünde masqaralıq obyekti olması içün qullanalar.
Bariyev Qırım mabüslerine, hususan olarnıñ şahsiy eşyalarını qullanıp, psihologik basqı yapılğanı aqqında da ikâye etti.
“Urbalarını qullana bileler ve insan tek içki kiyiminde ya da bunsız amamda yuvunğan soñ qala bile. Etapqa azırlan ve çantañnı azırla degende, çantanı kese bileelr, urbalar tüşe, olarnı toplamağa imkân bermeyler, ve şu insan ne alıp yetiştirse, onı ala. Yani, mında insanlarğa nisbeten ruhiy basqını köremiz", — dep qoştı Bariyev.
Bariyev, Qırım tışında, hususan, Herson ve Zaporojjâ vilâyetleriniñ işğal etilgen qısımlarında basqılar tarqalğanına diqqat çekti.
2025 senesiniñ tel birinci yarısında Rusiyede qanunsız silâlı birleşme olaraq tanılğan Noman Çelebicihan batalyonınıñ davası boyunca 12 insan qabaatlandı.
"Ağır" davalar daa çoq oldı
Bariyevniñ aytqanına köre, yıl sayın qabaatlavlar deñişe. Devlet hainligi, casuslıq ve ordunı itibardan tüşürüv maddeleri boyunca davalarnıñ sayısı arttı.
"Olar (Rusiye telükesizlik hadimleri) er bir Ukrayina tarafdarı olğan vatandaşnı ya devlet haini ya da casus olaraq körmege tırışalar", — dedi Bariyev.
O,şunı da qayd ete ki, insanlarnı alıp ketkende ya da tutqanda quvetçiler, işbirlik qarşılığında yaqınlarınıñ azat etilmesi aqqında añlaşma teklif ete. Yaqalanğanlardan bazıları soñra kerçekten azat etildi, bu ise ealiniñ ticaret imkânları aqqında tasavurını şekillendire, dep qayd ete Bariyev.
"Tetik" vatandaşlar
Qırım aq qorçalayıcı gruppasınıñ malümatına köre, memuriy "Rusiye ordusını itibardan tüşürüv davaları" 2022 senesi saban ayından, Rusiye qanunlarında bu madde peyda olğanından soñ, arta. Ölğa Skrıpnıknıñ qayd etkenine köre, davalarnıñ episi artqanınen beraber, teşviqat gruppaları ve çaqıcılarnıñ rolü arttı. Eñ belli "Krımskiy Smerş" dep adlandırılğan soyu.
"Bu, Qırımda yaşağan rusiyeli propagandist tarafından idare etilgen internet toplulığıdır. Ve olar insanlarğa çaqalar", — dep ayttı Skrıpnık.
Bu kibi qabaatlavlar esasında, şu cümleden Ukrayinağa qoltutqan ya da ukrayin yırlarını yırlağanlarğa qarşı davalar açıla.
"Misal içün ukrayin yırları. Ve olar da bunı böyle añlatalar: mahkemelerniñ belli qararları bar, mında, misal içün, "Oy u luzi çervon kalına" yırı "Ukraiyna milletçileriniñ yırıdır", — dep yazalar.
O şunı da qayd ete ki, Rusiye ordusınıñ itibardan tüşürilüvi boyunca davalarda iştirak etkenlerniñ yarısı qadınlardır.
Skrıpnıknıñ aytqanına köre, tekrar "uquq bozuvı" olsa, mabüslerge apis cezası berile bile.
Bu, meselâ, oquv yurtunıñ ocalarından birine ait edi. Onı işten boşattılar, soñra oña qarşı cinaiy dava açtılar", - dedi Skripnik.
Total kontrol
Onıñ aytqanına köre, taqip etüv sistemasına bütün Rusiye quvet strukturaları celp etilgen. "Riayetkârsızlar" cedveli FSB-ge berile, o ise, kerek olsa, yañı dava aça bile.
"Yarın FSB yañı bir dava uydurmağa ya da bir kimseni sorğuğa çekmege istese, FSB bu insanlarnı tapıp, olarnı sorğuğa çekecek", — dedi Skrıpnık.
Basqığa baqmadan, "diskreditatsiya" davalarınıñ sayısı eksilmey. Skrıpnıknıñ fikrince, bu yarımadada ukrayin tarafdarı olğan ealiniñ saqlanıp qalğanını köstere.
"Atta telükelerni añlap, insanlar Ukrayinağa qol tutmağa ya da Rusiye cenkine qarşı çıqmağa devam eteler ", — dep qayd etti o.
Çoq tirenüv — çoq dava
Aq qorçalayıcınıñ fikrince, bu maddeniñ peyda oluvı ve sıq qullanuvı Rusiye akimiyeti tarafından Qırımdaki qarşılıq devam etkenini tanığanını köstere.
"Bütün telükelerge baqmadan, 2022 senesinden başlap Ukrayinağa faal şekilde yardım etken ya da öz destegini bildirgen insanlarnıñ sayısı bayağı arttı", — dedi Skrıpnık.
Ukrayina prezidentiniñ Qırım Muhtar Cumhuriyetindeki Temsilciliginiñ malümatına köre, oraq ayınıñ 7-ne qadar Qırımda RF ordusınıñ itibardan tüşürilüvinen bağlı 1435 memuriy dava qayd etildi. 1236 davasında para cezası aqqında qarar çıqarıldı.
